Ιστορία της Μήλου
Πολλά ονόματα αναφέρονται από διάφορους συγγραφείς για τη Μήλο: Βυβλίς, Γοργίς, Μελάς, Μεμβλίς, Μιμμαλλίς, Ζεφυρία, ΄Ακυτος. Το επικρατέστερο όμως είναι «Μήλος». ΄Ονομα που πήρε από τον πρώτο της οικιστή, το Μήλο, ήρωα βασιλικής γενιάς, που τον έστειλε η θεά Αφροδίτη από την Κύπρο στη Μήλο.
Πολλά λέγονται ή γράφονται και για τους κατοίκους της, ότι ήταν Κάρες ή Φοίνικες. Βεβαιωμένο ιστορικά είναι ότι η Μήλος κατοικήθηκε από τους Δωριείς. Η μετανάστευσή τους έγινε από την Πελοπόννησο το 975 – 800 π.Χ.
Νεολιθική εποχή (7000 – 2800 π.Χ.)
Υπάρχουν αποδείξεις ότι η Μήλος όχι μόνο κατοικείτο, αλλά ήκμασε και πλούτισε περισσότερο από τις γειτονικές της περιοχές, γιατί οι Μήλιοι είχαν στην κατοχή τους την πρώτη ύλη σε αφθονία. Αυτή ήταν ο οψιδιανός λίθος, ηφαιστειακό πέτρωμα πολύ σκληρό, μαύρου χρώματος, με γυάλινη μορφή, γι’αυτό αποκαλείται και «ορυκτή ύαλος». Οι κάτοικοί της την εποχή αυτή, όχι μόνο είχαν ειδικευτεί στην επεξεργασία αυτού του πετρώματος, το οποίο και χρησιμοποιούσαν, αλλά έκαναν και εξαγωγικό εμπόριο.
Έχουν βρεθεί στην Πελοπόννησο, Κρήτη, Αίγυπτο και αλλού, εργαλεία, μαχαιρίδια ή κεφαλές βελών και δοράτων από οψιδιανό της Μήλου. Αυτό είναι βέβαιο, γιατί ο οψιδιανός που συναντάμε σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Ικαρία, είναι διαφορετικής μορφής.
Εποχή του χαλκού (2800 – 1100 π.Χ.)
Αυτή την εποχή χτίστηκαν οι πρώτες κατοικίες, ερείπια των οποίων ανακαλύφθηκαν στις ανασκαφές της Φυλακωπής από τους ‘Aγγλους αρχαιολόγους C. Smith και D. Hogarth (1896-1899). Η Μήλος παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη και έγινε το σπουδαιότερο κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού. Οι τοιχογραφίες, η κεραμική και η αγγειοπλαστική δείχνουν πως στα χρόνια εκείνα ήταν πλούσιο νησί με ανεπτυγμένες ανταλλαγές. Δείγματα αυτής της ανάπτυξης υπάρχουν σήμερα στα αρχαιολογικά μουσεία της Αθήνας και της Μήλου.
Αρχαϊκή εποχή
Μετά την εγκατάλειψη της Φυλακωπής, μια νέα πόλη εμφανίζεται στο χάρτη της Μήλου στην περιοχή του σημερινού Κλήματος. Η περιοχή αυτή εκτείνεται από τη θάλασσα προς Β.Α. ως το χωριό Τρυπητή και Β. ως τις παρυφές της Πλάκας. Αμέσως δε, έχοντας την πείρα των προηγούμενων αιώνων, εκτός από τη φυσική οχύρωση της περιοχής, έχτισαν και τείχος, ίχνη του οποίου σώζονται μέχρι σήμερα. Η πόλη αυτή άρχισε να χτίζεται από το 1000 π.Χ. και συμπίπτει με την κάθοδο των Δωριέων, οι οποίοι υπέταξαν τους παλαιούς κατοίκους. Μετά από λίγα χρόνια οι Μήλιοι εξομοιώνονται με τους νέους εποίκους και καυχώνται ότι είναι πλέον Δωριείς. Οι τέχνες αναπτύχθηκαν ξανά, ενώ η κεραμουργία έφτασε σε βαθμό τελειότητας. Οι «Μήλιοι αμφορείς», μοναδικοί στο είδος τους, προκαλούν το θαυμασμό.
Κλασσική εποχή
Κατά τη διάρκεια των περσικών πολέμων, οι Μήλιοι πήραν μέρος στο πλευρό των Ελλήνων. Τους συναντάμε στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και στη μάχη των Πλαταιών το 480-479 π.Χ. Στον πελοποννησιακό πόλεμο όμως, προσπαθούν να τηρήσουν ουδετερότητα βάζοντας σε κίνδυνο την ανεξαρτησία τους. Έτσι το 426 π.Χ. οι Αθηναίοι ξεκινούν να υποτάξουν τη Μήλο που αρνιόταν επίμονα να προσχωρήσει στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Ο διάλογος που διεξάγεται, ανάμεσα στους επίδοξους κατακτητές και τους αμυνόμενους, δεν φέρνει κανένα αποτέλεσμα, γιατί οι Μήλιοι πιστεύουν στην ελευθερία και την αυτονομία τους. Τότε αρχίζει η πολιορκία της πόλης, αλλά οι Μήλιοι τη διασπούν δύο φορές με ηρωικές εξόδους για να προμηθευτούν τα αναγκαία τρόφιμα. Οι Αθηναίοι στέλνουν νέες ενισχύσεις με αρχηγό τον Φιλοκράτη και στις αρχές του 415 π.Χ. καταφέρνουν, μετά από προδοσία, την καταστροφή της πόλης. ΄Οσοι Μήλιοι επέζησαν από τις σφαγές, επέστρεψαν στη Μήλο μετά από την ήττα των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες στους Αιγός ποταμούς το 405 π.Χ.
Ελληνιστική εποχή
Η ιστορία της πόλης ταυτίζεται, όπως και στη Μακεδονική εποχή, με την ιστορία της Ελλάδας και των νησιών. Είναι μία περίοδος όπου στη Μήλο υπάρχει ειρήνη και ησυχία. Έτσι αναπτύσσεται το εμπόριο του ορυκτού της πλούτου και οι τέχνες. Η ακμή και τα πλούτη της φαίνονται από τα αριστουργήματα που κοσμούσαν τα διάφορα κτίρια τότε και συναντάμε σήμερα στα μουσεία, όπως το παγκοσμίου φήμης αριστουργηματικό άγαλμα της Αφροδίτης (μουσείο Λούβρου), το υπερφυσικού μεγέθους άγαλμα του Ποσειδώνα (εθνικό μουσείο Αθηνών), ο έφιππος ανδριάντας στρατηγού (εθνικό μουσείο Αθηνών) και άλλα.
Ρωμαϊκή εποχή
Με μικρές εξαιρέσεις η ειρήνη συνεχίζεται, το εμπόριο των ορυκτών πλουτίζει τους κατοίκους της Μήλου και οι τέχνες προοδεύουν. Αγάλματα αξιωματούχων και θωρακοφόρων, εικονιστικές κεφαλές και αυτοκρατορικά νομίσματα είναι οι μάρτυρες της συνέχειας της ζωής στη Μήλο κατά τους χρόνους της ρωμαιοκρατίας. Την ίδια εποχή χτίζεται και το μαρμάρινο θέατρο σε μια περιοχή με εκπληκτική θέα. Διατηρούνται άριστα σ’αυτό επτά κερκίδες και έξι κλίμακες και θεωρείται δείγμα της μεγάλης πνευματικής ανάπτυξης των κατοίκων της εποχής αυτής. Παράλληλα, στο νησί, κάνει την εμφάνισή του ο Χριστιανισμός και εξαπλώνεται με γρήγορο ρυθμό. Η προστασία των πιστών της νέας αυτής θρησκείας, από τον 1ο μάλλον αιώνα, εξασφαλίζεται με τη δημιουργία κατακομβών για την τέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων και την ταφή των νεκρών. Αλλά η ζωή δεν υπάρχει μόνο στην αρχαία πόλη του Κλήματος. Ίχνη κτιρίων υπάρχουν διάσπαρτα σ’όλο το νησί. Περιοχές όπως Κώμια, Πολλώνια, Παναγία η Καστριανή, Παλιοχώρι, Αγ. Κυριακή, Προβατάς, Κήπος, Αγ. Ελένη, Αγκάθια, Εμπουριό, δείχνουν ότι άνθρωποι, πιθανόν γεωργοί, κτηνοτρόφοι ή μεταλλωρύχοι, ζούσαν έξω από τα τείχη της πόλης.
Βυζαντινή εποχή
Μετά το χωρισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι Κυκλάδες και μαζί μ’αυτές η Μήλος, περνούν στο Βυζαντινό κράτος. Λίγες γραπτές μαρτυρίες υπάρχουν για τα νησιά αυτά από τους χρονογράφους και τους ιστορικούς της εποχής, λόγω του ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν αχανής και τα νησιά πολύ μικρά. Η Μήλος υπάγεται στο θέμα του Αιγαίου (όπως ονομαζόταν η περιφέρεια) με έδρα τη Ρόδο.
Ενετοκρατία – Τουρκοκρατία
Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, τα νησιά του Αιγαίου τα παίρνουν οι Βενετοί. Οι Μήλιοι πάλι έδειξαν την αγάπη τους για την ελευθερία. Το 1268 επαναστάτησαν ενάντια στους Βενετούς και κατέλαβαν το Κάστρο, ελπίζοντας στη βοήθεια του Βυζαντινού στόλου που ποτέ δεν έφτασε. Έτσι και αυτή η επανάσταση πνίγηκε στο αίμα από τον Γουλιέλμο Α΄. Το 1580, μετά το θάνατο του Νάζη, όλα τα νησιά περνούν πλέον κατ’ευθείαν στη διοίκηση του Σουλτάνου Μουράτ Γ΄. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα χρόνια της τουρκοκρατίας η Μήλος δεν είχε μόνιμους κατοίκους Τούρκους, παρά μόνο περιοδεύοντες και εποπτεύοντες τη ζωή των νησιωτών. Την ίδια περίοδο καταστρέφεται και η Χώρα, η σημερινή Ζεφυρία. Χτισμένη σιγά – σιγά από τα μεσαιωνικά χρόνια, έφτασε στη μεγαλύτερή της ακμή το 16ο και 17ο αιώνα. Αρχίζει όμως να εγκαταλείπεται από τους κατοίκους της στα μισά περίπου του 18ου αιώνα, λόγω πολλών αιτιών. Σεισμοί, διαφυγές υδροθείου από το υπέδαφος, κατακλυσμιαίες βροχές και ελονοσία, αναγκάζουν τους κατοίκους της να την αφήσουν οριστικά το 1767 και να κατοικήσουν στο Κάστρο και στη γύρω περιοχή, τη σημερινή Πλάκα. Έτσι μια ωραία και πλούσια πόλη 5.000 κατοίκων, όπως μας την περιγράφει ο Γάλλος Joseph Pitton de Tournefort το 1700, καταστρέφεται και στη θέση της σήμερα ο επισκέπτης συναντά ένα χωριό με ελάχιστους κατοίκους.
Η επανάσταση του 1821 και μετά
Η συνεισφορά των Μηλιών σε αγωνιστές και χρήμα στην επανάσταση του 1821, ενάντια στους Τούρκους κατακτητές, είναι αξιομνημόνευτη. Η Μήλος ήταν το τρίτο κατά σειρά νησί του ελλαδικού χώρου που επαναστάτησε, και εκεί έγινε η πρώτη ναυμαχία του Αγώνα στις 11 Απριλίου του 1821. Στα χρόνια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου το λιμάνι του νησιού χρησιμοποιήθηκε ως ναύσταθμος των Αγγλογάλλων, και ο Αδάμαντας φιλοξένησε τη ναυτική διοίκηση των συμμαχικών δυνάμεων του Αιγαίου. Μερικά χρόνια αργότερα, κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, η Μήλος καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς στις 6 Μαϊου 1941. Το νησί σηκώνει τη σημαία της απελευθέρωσης τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 9 Μαϊου 1945.